De Kunst van de Morsecode

De Kunst van de Morsecode, of:

Niet alleen voor zeelui

Voor sommigen is het einddoel het slagen voor het examen in België, wat handig is voor die landen die nog steeds ‘morse code included’ eisen. Voor velen gaat het om de voldoening deel te nemen in het immaterieel cultureel erfgoed dat morse is.

Toen ik een jaar of tien was maakte ik plannen voor wat ik later wilde worden. Ik wilde toen marconist worden, want ik was heel veel op het water en aan de waterkant te vinden en bovendien met radio bezig.

Toen ik mijn plannen aan mijn vader voorlegde haalde hij in één keer een streep door mijn plannen. Als argument gebruikte hij: ‘al die zeelui gaan naar de slechte vrouwen, en daar heb ik je niet voor opgevoed.’ Hoewel ik toen nog geen idee had wat ik mij bij ‘slechte vrouwen’ moest voorstellen, begreep ik dat mijn marconistenloopbaan niet doorging. Later kwam ik toch op zee in de offshore te werken, en maakte ik vanaf ons jacht op zee vele QSO’s als radiozendamateur, dus een stukje van mijn droom heb ik waar gemaakt.

De Kunst van de Morsecode

De zeevaart, luchtvaart en militairen gebruikten veelal morsecode om hun berichten door te geven. Daar zijn zij al een tijdje geleden mee gestopt, zodat wij als radioamateurs nu de dragers zijn van dit cultureel erfgoed. Behalve voor draadtelegrafie en later voor radiocommunicatie, is de morsecode ook gebruikt in noodsituaties, met lichtsignalen, of klopsignalen als mensen bijvoorbeeld opgesloten zaten na een aardbeving. Ook in gevangenschap, waarbij zelfs het geruis door het open en dicht draaien van een kraan al gebruikt is om morsetekens te geven. Er is zelfs eens een bericht in morsecode gegeven door met de ogen te knipperen.

De morsecode is eigenlijk een digitale mode: sleutel op is een ‘0’ en sleutel neer een ‘1’. Morsecode, ook wel CW (van continuous wave, ongemoduleerde golf) genoemd, maakt het daardoor mogelijk zeer eenvoudige zenders te bouwen. Daarover heb ik al eerder iets geschreven.

Voor wie nog niet de Kunst van de Morsecode beheerst, maar dat wel wil, geef ik wat tips waardoor het aanleren een succes wordt.

Het nemen

Eerst moet het nemen worden aangeleerd volgens de methode-Koch. In 1936 was het de Duitse psycholoog Ludwig Koch die een methode ontwikkelde waardoor soldaten van de Wehrmacht na zes weken op volle snelheid morsecode konden nemen en seinen. De methode is gebaseerd op het herkennen van klanken en het schrijven als reflex. Het komt neer op de volgende principes:

• Vanaf het begin wordt op een snelheid van ten minste 15 woorden per minuut genomen.
• Het teken wordt als klank herkend: ‘didah’ wordt direct als de letter A gehoord – dus vergeet het verhaal met punten en strepen.
• Het nemen wordt elke dag, zonder een dag over te slaan, met twee sessies per dag geoefend, met voldoende uren tussen de sessies zodat het geoefende kan bezinken.
• Per keer wordt 15 minuten geoefend. Begin met 1,5 minuut nemen, en breid dat in stappen uit naar 5 minuten. In die 15 minuten kun je 1,5 minuut nemen, gevolgd door controle, waarna weer 1,5 minuut kan worden genomen et cetera, totdat de 15 minuten om zijn.
• De ontvangen letters worden als ‘kleine letters’ geschreven, waarbij binnen een letter het potlood bijna niet van het papier komt. Dit is nodig om snel te kunnen meeschrijven. In klein formaat schrijven spaart ook tijd. Voor cijfers geldt hetzelfde: een zeven wordt als 7 zonder streepje geschreven. Een nul echter als Ø, om onderscheid met de letter o te maken.
• Pas als je 90% goed hebt meegeschreven, kun je er een nieuw teken bij nemen.
• De onderstaande volgorde wordt aanbevolen:
  K M R S U A P T L O W I . N J E F 0 Y , V G 5 / Q 9 Z H 3 8 B ? 4 2 7 C 1 D 6 X <BT> <SK> <AR>
• Pas als alle tekens nagenoeg zonder fouten kunnen worden meegeschreven met tenminste 15 woorden per minuut, en niet eerder, wordt met het seinen begonnen.

Het seinen

Bij het seinen wordt het teken ‘gezongen’; de mond stuurt de hand aan de seinsleutel. Doe de seinoefeningen waarbij je zingt in afzondering, want dit is voor anderen ‘niet om aan te horen’.

Het seinen kan heel goed op het gehoor met een morsepieper worden aangeleerd. Na een paar maanden nemen zitten de tekens immers in je gehoor ingebakken; de morse-code is een deel van jezelf geworden, net als bijvoorbeeld lezen, schrijven, fietsen en zwemmen.

Oefenprogramma’s

Er is handige oefensoftware van het internet te downloaden. Zelf gebruikte ik, en gebruik ik nog steeds, het programma MorseCat van Gerald DK5CI.

MorseCat laat de tekens in willekeurige volgorde horen in groepen van 2 tot 7. Aan het begin is er het beginteken <KA>, dahdidahdidah, waarna de groepen tekens komen. Het einde wordt aangegeven met het eindeteken <AR>, ditdahditdahdit.

Online oefenen is ook mogelijk. LCWO is een heel goed leerprogramma.

Mentale instelling

Telegrafie is een vaardigheid die succesvol wordt aangeleerd met de juiste instelling. Daarover het volgende:

• Probeer het denken uit te schakelen

Het proces van het nemen is redelijk complex. Je moet immers wachten tot het hele teken klaar is; je herkent het, en terwijl je het opschrijft klinkt al het volgende teken. Dat vereist een grote concentratie, waarbij er voor bijvoorbeeld een denkproces geen tijd en ruimte is.

Omdat de meeste radiozendamateurs in onze hobby sterk gericht zijn op het denken, valt het aanleren van de morsecode niet mee. Denken werkt tegengesteld en vertragend op het herkennen van een klank en het opschrijven van het bijbehorende teken als een reflex. Als je bijvoorbeeld gaat denken ‘was dat nu een B of een 6?’, dan loop je drie tekens achter.

Mis je een teken, dan accepteer je dat (‘laat maar zitten’) en herpak je jezelf om het volgende teken te nemen. Later in de praktijk neem je geen afzonderlijke tekens meer, maar hele woorden en combinaties van cijfers. Bij tekst komt vanzelf die ontbrekende letter later tevoorschijn als een logische invulling van een gemist teken.

Toen ik examen deed lukte dat doordat ik op dat moment een mentale instelling had waarbij mijn oor de klank hoorde en ik naar mijn hand zat te kijken die ‘automatisch’ de tekens opschreef – ik was daar lichamelijk natuurlijk wel bij, maar nam geen deel aan het proces doordat het was geautomatiseerd.

• Korte concentratie in het begin

Maak de neemperiode in het begin niet langer dan 1,5 minuut om vermoeidheid, verveling of ontmoediging te voorkomen. Als het nemen gemakkelijker gaat, kun je met steeds een halve minuut uitbreiden tot 5 minuten per sessie.

• Stop als het op dat moment niet lukt

Je zult merken dat je ups en downs hebt. Op sommige dagen schrijf je nagenoeg foutloos de tekens mee, terwijl het op andere dagen onbegonnen werk lijkt. Je gaat je dan afvragen waar je mee bezig bent. Stop dan met die sessie, en vaak gaat de volgende keer dan wel weer goed.

• Heb veel geduld

Als je begint zullen je vorderingen erg langzaam lijken. Met het aantal tekens dat je kunt nemen neemt ook je vaardigheid toe, en gaat het aanleren van een teken steeds sneller. Bedenk dat iemand die piano gaat leren spelen ook niet na een week al het ‘Warsaw Concerto’ speelt, maar na een maand oefenen al dolblij is met ‘Boer daar ligt een kip in ’t water’.

• Een positieve instelling helpt

Kijk naar de oefensessies uit!

Probeer ontspannen te zijn; zowel denken als spanning verstoren het leerproces. Als je kijkt hoe kinderen leren – ontspannen, met plezier en zonder om een foutje  te geven – dan zie je hoe het gemakkelijker en plezieriger kan.

Als anderen sneller zijn met het aanleren van de code, accepteer dat dan. Elk competitiegevoel levert spanningen op die contraproductief zijn.

• Beloon jezelf

Probeer jezelf bewust te maken van elke stap vooruit die je zet. Kijk regelmatig om, zodat je de vorderingen ziet. Voor minder fouten, weer een teken erbij en vrijwel foutloos meeschrijven mag je jezelf belonen. Dat alles helpt om er plezier in te houden.

Hoe verder?

Als alle tekens er goed inzitten, ga dan luisteren naar CW-QSO’s. Er zijn frequenties waar soms langzaam seinende stations zijn te beluisteren.

Luister op 3550-3580 kHz, 7020-7030 kHz en 14112-14125 kHz. Het is een enorme voldoening die communicatie te kunnen volgen!

De grootste voldoening is als je zelf de eerste CW-QSO’s maakt en ervaart hoe het is als iemand snapt wat jij aan morsecode uitzendt.

Die ‘iemand’ kan ook het Reverse Beacon Network zijn. Als je ‘CQ CQ CQ DE’ en dan je call seint, dan kun je zien waar je ontvangen bent [1].

Als je de snelheid van het nemen blijft opvoeren komt er een moment dat je met de seinsleutel niet meer net zo snel kunt seinen. Dan stap je over op de paddle met instelbare keyer, die overigens in moderne sets is ingebouwd. Na een week oefenen kun je met de paddle uitstekend overweg. Het voordeel van werken met een keyer is dat je dits en dahs keurig op maat zijn.

Zelfbouw van een morsepieper, paddle en keyer

Een heel simpele morsepieper is de Twin-Toscillator. Het schema staat hieronder. Op de output kun je een kristal-oortelefoontje aansluiten.

Je kunt heel goede en mooie paddles kopen, maar het is ook leuk (en goedkoop) er zelf eentje te knutselen. Verner LA5YNA heeft daar wat leuks voor bedacht, waarbij je grote en kleine paperclips als materiaal gebruikt [2]. Ik heb dat moois ook gemaakt, en het seint echt goed. Een keyer kan je ook zelf bouwen en is als bouwpakket te bestellen [3].

Erfgoed

Als je dan uiteindelijk de Kunst van de Morsecode uitoefent, dan ben je een van de dragers van het immaterieel cultureel erfgoed dat de morsecode officieel is [4].

Het is niet meer alleen voor zeelui, wat, zo heb ik later begrepen, ook al gold voor die ‘Slechte Vrouwen’.

Geert Paulides PA7ZEE
pa7zee@hccnet.nl

Referenties

[1] http://www.reversebeacon.net
[2] http://www.foxcomputer.se/The%20Clipper%20Paddles.pdf
[3] http://www.qrp-shop.biz/epages/qrp-shop.sf/de_DE/?ObjectPath=/Shops/qrp-shop/Categories/Morse
[4] http://www.veron.nl/nieuws/morsecode-is-nu-immaterieel-cultureel-erfgoed