Alexanderson Day, Grimeton
In het langegolfstation van het Zweedse Grimeton (Zuid-Zweden) staat de enige nog operationele machinezender ter wereld. Hij bestaat uit een mechanische ‘hoogfrequent’ generator en bijbehorende antenneinstallatie. Hoogfrequent moet in dit geval tussen aanhalingstekens worden gezet: de frequentie is slechts 17,2 kHz. De bijbehorende antennes zijn naar menselijke maatstaven enorm, maar voor de golflengte van ca. 18 km eigenlijk relatief kort. Het is tegenwoordig een museum en is tien jaar geleden op de UNESCO werelderfgoedlijst gezet.
Een paar jaar geleden waren we op vakantie in Zweden, en kwamen daarbij in de buurt van Grimeton. Omdat ik al eens wat over het station had gelezen, was het plan dit te bezoeken. Een leuke bijkomstigheid is dat in de zomermaanden de generator elke dinsdagavond wordt opgestart. Dat hierbij geen echte hoogfrequent de ether in wordt gestuurd maakt voor de bezoeker niet veel uit, de demonstratie is indrukwekkend genoeg.
Mijn verhalen op de club, na thuiskomst, maakten ook anderen enthousiast en al snel was het idee geboren met een aantal amateurs een bezoek te brengen tijdens de jaarlijkse uitzending op Alexanderson Day, de dag waarop de uitvinder van dit type zender wordt geëerd met een uitzending op 17,2 kHz met de machine van Grimeton.
Uiteindelijk bleven er vier enthousiastelingen over die op vrijdag 27 juni in alle vroegte (6.00 uur) vertrokken. Erik PE1NOJ en René PE1RKT vertrokken vanuit het QTH van Erik; Okko PH2CV en ondergetekende Peter PA3FQH startten vanuit Okko’s residentie in Rotterdam. Omdat achter elkaar aan rijden nou niet echt relaxed is, hadden we beiden een FT857 met kwartgolf kleefvoet in de auto gemonteerd, zodat we contact konden houden. De reikwijdte bleek in de praktijk toch wat tegen te vallen, waardoor we ons later op de dag toch maar via het mobiele gsmnet moesten behelpen.
Na een rustige autorit zonder veel vertraging en twee bootovertochten (Puttgarden – Rødby en Helsingør – Helsingborg) kwamen we om een uur of 17.00 bij ons hotel in Helsingborg aan. De kamers waren prima. Helaas waren deze aan een overdekte patio gelegen, waardoor het niet mogelijk was een antennedraadje naar buiten te spannen om wat met de FT817 te spelen.
Omdat Alexanderson Day op zondag 29 juni gehouden zou worden, moesten we nog iets verzinnen om de zaterdag te vullen. De Zweedse provincie Skåne is vrij vlak, bijna zo plat als Nederland, maar niet ver van Helsingborg ligt het schiereiland Kullen. De punt hiervan bestaat uit een flinke heuvel, de Kullaberg, met een hoogte van ca. 150 m. Van tevoren even gecheckt: hij staat (als enige in Skåne) in de SOTA (Summits On The Air) lijst met referentie SM/SE001.
Dat was dus een mooi doel voor een kleine DX-peditie, vonden we. PE1NOJ en PE1RKT besloten op de parkeerplaats aan de voet van de heuvel te blijven, om wat te experimenteren met VLF-ontvangst. Okko PH2CV en ik wandelden het pad op naar boven. Na een wandeling van een kleine twintig minuten bereikten we de eerste top (de heuvel is langwerpig en heeft een paar toppen die ongeveer even hoog zijn), waar we besloten dat het een mooi stekje was om ons te installeren.
Jammer genoeg was het een beetje gaan regenen, dus hebben we met paraplu’s gepoogd de apparatuur enigszins droog te houden, terwijl we tegelijkertijd de Buddipole antenne op zijn statief monteerden en zekerden met een aantal scheerlijnen. Door het vocht was het wat lastig om de antenne af te stemmen, maar uiteindelijk lukte het toch. De eerste pogingen van Okko in CW op de QRP-frequentie op 20m waren helaas niet erg succesvol.
Door diepe QSB mislukten een paar pogingen tot QSO. Dan maar hulptroepen ingeschakeld. Via de smartphone werd wat op het DX-cluster gezet, en nadat SM/PA3FQH/p een paar keer CQ gegeven had op 14,285 MHz kwam daar zowaar iemand terug. Tot onze niet geringe verrassing hield het daarna niet meer op. Het ene na het andere station riep ons aan, en bij tijd en wijle ontstond er zelfs iets dat op een pile-up ging lijken. En dat met 5 W in SSB op een portable dipool!
Zo ongeveer heel Europa stond na anderhalf uur in het log: 40 verbindingen met veertien verschillende DXCC’s. Uiteindelijk lukte het met drie PA-stations, waarvan een in CW. Na anderhalf uur vonden we het welletjes. De zon was inmiddels flink zijn best aan het doen, en we hadden wel op regen gerekend, maar zonnebrand en petjes hadden de expeditietas niet gehaald.
Bezweet kwamen we wat later weer op de parkeerplaats aan, waarna we gezamenlijk vertrokken naar het best-bewaarde-taarten-geheim van Zuid-Zweden: het cafeetje van Museumboerderij Krapperup. Ze hebben daar een flink assortiment heerlijke taarten die ze zelf maken, en de koffie is er ook prima.
Het laatste doel van de dag was de vuurtoren van Kullen, op het uiterste puntje van het schiereiland. Okko installeerde zich met zijn FT817 en portable whip antenne en activeerde de vuurtoren door in CW een aantal verbindingen te maken.
De volgende dag in alle vroegte opgestaan, om er zeker van te zijn dat we op tijd voor de eerste uitzending in Grimeton zouden zijn. Tenminste, dat was de bedoeling. Helaas vond Okko’s wekker dat het geen werkdag was, en hij dus niet hoefde te gaan piepen. Erik en René waren wel op tijd, dus die vertrokken al toen wij nog haastig van het uitgebreide ontbijtbuffet aan het genieten waren.
Het was bijna anderhalf uur rijden naar Grimeton. Het weer was onstuimig te noemen, en onderweg zagen we zelfs een kleine windhoos. Maar bij SAQ scheen de zon, en bleef dat voor het grootste deel van de dag doen.
Ondanks de falende wekker kwamen we ruim op tijd aan. Het was gezellig druk, met opvallend veel radioamateurs onder het publiek. Om half elf werd een begin gemaakt met het opstarten. Daar komt aardig wat bij kijken, pompen moeten worden gestart, en allerlei schakelaars worden in de juiste volgorde bediend. Een van de vrijwilligers gaf daarbij in het Zweeds en Engels uitleg. Dit was goed te volgen via speciale gehoorbeschermers met ingebouwde speakers (eigenlijk een grote koptelefoon).
Door middel van een ponsband-callgever werd er een testsignaal gegenereerd: “V V V DE SAQ SAQ SAQ“. Na een kwartier kwam de melding dat het station goed ontvangen werd in Boston, MA. Om 11.00 uur stipt (09:00 UTC) begon de telegrafist, Lars Kalland SM6NM, de volgende boodschap te seinen:
CQ CQ CQ DE SAQ SAQ SAQ
THIS IS GRIMETON RADIO/SAQ IN A TRANSMISSION USING THE ALEXANDERSON 200KW ALTERNATOR ON 17.2KHZ
TODAY WE CONGRATULATE OUR CALIFORNIAN SISTER STATION BOLINAS RADIO/KET TO THEIR CENTENNIAL ANNIVERSARY. BEST WISHES AND HOPE FOR EXTENDED COOPERATION ON THE COMMON ALTERNATOR EXHIBITION IN THE FUTURE.
SIGNED: THE ALEXANDER-GRIMETON VETERANRADIOS VAENNER ASSOCIATION AND WORLD HERITAGE GRIMETON
FOR QSL INFO PLEASE READ OUR WEBSITE: HTTP://WWW.ALEXANDER.N.SE
DE SAQ SAQ SAQ
Buiten het opstarten van de zender was er genoeg te zien en te beleven. Allereerst was er de permanente expositie van zendapparatuur, opgesteld in het zendergebouw. Daarnaast waren er lezingen in een tent (helaas alleen in het Zweeds), een kleine radiovlooienmarkt in een andere tent, en kon er – al dan niet onder leiding van een gids – een wandeling rond de antennemasten gemaakt worden.
Ook was er een special-event amateurstation actief – SK6SAQ. Okko stelde zijn portable station met FT817 en whip antenne nog maar eens op, op het grasveld voor het museum, en maakte daarbij een verbinding met het station op 40m CW. Even later konden er QSL-kaarten direct uitgewisseld worden. Lars SM6NM had zich al verbaasd over de sterkte van het signaal!
Er waren twee uitzendingen; we besloten ook op de tweede van 14.00 uur (12:00 UTC) te wachten. Ondertussen werd de tijd gedood met een praatje met wat lokale radioamateurs en een wandeling tussen de antennes. Je zou denken dat je bij de tweede uitzending de procedure dan wel zo’n beetje kent, maar je let dan toch op andere dingen, waardoor de ervaring dan net weer anders is.
Stilstaand is de installatie al indrukwekkend genoeg, maar als je hem dan ook nog in werking ziet en hoort, komt het pas echt tot leven. Het is wonderlijk te bedenken wat een moeite men vroeger moest doen om een berichtendienst naar Amerika in de lucht te brengen. Met de opkomst van de kortegolf en trans-Atlantische kabels werd het station al relatief snel door de techniek ingehaald. Des te bijzonderder is het dat het station nog steeds in werkende staat is.
Referenties
Radiostation Grimeton SAQ: www.alexander.n.se
Krapperup Museumboerderij: krapperup.se
Peter van Baarle PA3FQH
(foto’s van PH2CV en PA3FQH)
De Alexanderson generator werkt als volgt: een stalen schijf (rotor) wordt via een tandwieloverbrenging aangedreven door een inductiemotor. De schijf is aan de rand voorzien van een groot aantal tanden. De ruimte tussen de tanden is opgevuld met niet-magnetisch materiaal om de luchtweerstand te verminderen.
De schijf draait rond binnen een stator, bestaande uit net zoveel paren spoelen als er tanden op de schijf zitten. De spoelen aan de ene zijde van de schijf worden gevoed met een gelijkspanning. Wanneer de schijf draait zal er zich dus afwisselend een stalen tand of een messing opvulling tussen de spoelparen bevinden, waardoor er afwisselend energie wordt overgedragen van de primaire naar de secundaire spoel.
Het gevolg is een wisselende stroom door de secundaire spoelen. De frequentie hiervan wordt bepaald door de hoeveelheid tanden op de rotor en de omwentelingssnelheid van de rotor.
Om er voor te zorgen dat de snelheid van de rotor constant blijft bij wisselende belastingen (key up vs. key down bij CW) wordt er een regelcircuit gebruikt om snelheidsvariaties te compenseren. De uitgangsfrequentie van de generator wordt door een seriekring met een hoge Q-factor gevoerd en gelijkgericht. Door middel van een systeem waarbij meerdere smoorspoelen in serie met de motor in meer of mindere mate in verzadiging worden gebracht wordt hiermee het motortoerental geregeld, zodanig dat de generator op de gewenste frequentie wordt gestabiliseerd.
